Αγγελική Λαΐου & Cécile Morrisson

O Βυζαντινός κόσμος

τόμ. Γ΄, Η ελληνική αυτοκρατορία και οι γείτονές της (13ος-15ος αιώνας)

εκδ. Πόλις, 2024, σελ.: 656, τιμή: 30 €

Με τον τόμο αυτό, τον τρίτο της σειράς, ολοκληρώνεται ένα εγχείρημα που ξεκίνησε το 1990 και παρουσιάστηκε εκδοτικά στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Πόλις το 2007 ο πρώτος τόμος (330-641) και το 2012 ο δεύτερος τόμος (641-1204). Ο τρίτος και τελευταίος τόμος του Βυζαντινού κόσμου αφηγείται τη δύση της ελληνικής αυτοκρατορίας αλλά και την ιστορία των γειτόνων της, Σέρβων και Βουλγάρων, καθώς και των Λατίνων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην επικράτειά της μετά τη Δ’ Σταυροφορία. Ξετυλίγεται εδώ η ιστορία ενός κατακερματισμένου χώρου μέσα από όλα τα στοιχεία που τον συνθέτουν, συμπεριλαμβανομένου του τουρκικού.

Μεταξύ του 1204 και του 1453, ο βυζαντινός κόσμος πέρασε από τον πολιτικό συγκεντρωτισμό με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη, σε μια ακραία διάσπαση, όπου αναμειγνύονται λατινικές αρχοντίες, ιταλικές αποικίες, σλαβικά πριγιπάτα, τουρκικά εμιράτα που θα κυριαρχηθούν εντέλει από το οθωμανικό κράτος.

Βλέπουμε την άλλοτε μεγάλη δύναμη του 12ου αιώνα να συρρικνώνεται στα όρια ενός κράτους που χάνει πρώτα τα εδάφη της Μικράς Ασίας, έπειτα της Βόρειας Ελλάδας, για να καταλήξει, το 1373, υποτελές στον Οθωμανό σουλτάνο. Περιορισμένο στην Κωνσταντινούπολη και την Πελοπόννησο, η επιβίωσή του εξαρτάται από την καλή θέληση των Τούρκων και τα συμφέροντα της Γένοβας ή της Βενετίας μάλλον, παρά από τις σπάνιες σταυροφορίες που συχνά αποτύγχαναν.

Η ένωση της ελληνικής και της λατινικής Εκκλησίας στη Λυών (1274) και, στη συνέχεια, στη Φλωρεντία (1439), την οποία επιχείρησαν οι αυτοκράτορες με την ελπίδα να σωθεί το Βυζάντιο, απορρίφθηκε από την πλειονότητα των Ορθοδόξων. Η εξουσία του Πατριάρχη επιβλήθηκε οριστικά σε αυτήν του αυτοκράτορα. Η φτώχεια του κράτους, ωστόσο –που επιδεινώνεται από τη μαύρη πανώλη και την ύφεση του 14ου αιώνα–, έρχεται σε αντίθεση με την ευημερία ορισμένων τάξεων. Διότι, παραδόξως, το Βυζάντιο συμμετέχει στην οικονομική, καλλιτεχνική και πολιτιστική ανάπτυξη της Δύσης. Προπορεύεται, μάλιστα: οι τεχνικές του (μετάξι, γυαλί) μεταφέρονται εκεί, οι διανοούμενοί του επανανακαλύπτουν και μεταδίδουν στους ουμανιστές την αρχαία ελληνική κληρονομιά, και οι καλλιτέχνες του επηρεάζουν την ιταλική ζωγραφική της Ιταλικής Αναγέννησης. Εντούτοις, το τραύμα της Δ’ Σταυροφορίας απέτρεψε οποιαδήποτε συγχώνευση. Η βυζαντινή ταυτότητα έχασε την οικουμενικότητά της και περιορίστηκε σε δύο χαρακτηριστικά: τον ελληνισμό
και την ορθοδοξία, που επέτρεψαν στην ελληνική γλώσσα να επιβιώσει.

Στον τόμο εξετάζεται ο υπό διάλυση βυζαντινός κόσμος σε όλη την πολυπλοκότητα, τις αδυναμίες και την ακτινοβολία του, θέτοντάς τον στο πλαίσιο των σχέσεων του Βυζαντίου με τα άλλα ορθόδοξα κράτη και τους Λατίνους, και της αντιπαράθεσής τους με τους Τούρκους, σελτζούκους, τουρκομάνους και στη συνέχεια οθωμανούς.

Επειδή η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, είναι μάταιο να αναζητούμε ένα «βυζαντινό μοντέλο» για μια πολυπολιτισμική Ευρώπη, διευρυμένη μέχρι τον Ταύρο και τον Καύκασο. Είναι καλύτερο να λάβει κανείς υπόψη τον ρόλο-κλειδί του Βυζαντίου στην Ιστορία ολόκληρης της Ευρώπης, κυρίως στη διάσωση και τη μετάδοση της ελληνικής επιστήμης, της σκέψης και της λογοτεχνίας.

Τεύχος 673 (Ιούλιος 2024)

Δείτε Περισσότερα >>