Niall Ferguson
Η πλατεία και ο πύργος
Δίκτυα, ιεραρχίες και η πάλη για παγκόσμια ισχύ

Μετάφραση: Χρήστος Γεμελιάρης

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2021, ΣΕΛ.: 624, ΤΙΜΗ: 30,00 €

Η ιστορία κατά το μεγαλύτερο μέρος της είναι ιεραρχική: έχει να κάνει με αυτοκράτορες, προέδρους, πρωθυπουργούς και στρατάρχες· με κράτη, στρατούς και εταιρείες· με εντολές από ψηλά. Ακόμη και η ιστορία «από τα κάτω» αφορά συνήθως συνδικάτα και εργατικά κόμματα. Μήπως όμως αυτό συμβαίνει επειδή οι ιεραρχικοί θεσμοί δημιουργούν τα αρχεία στα οποία στηρίζονται οι ιστορικοί; Μήπως χάνουμε έτσι απ’ τα μάτια μας τα άτυπα, πολύ λιγότερο μελετημένα κοινωνικά δίκτυα που είναι οι αληθινές πηγές εξουσίας και δυνάμεις αλλαγής;

Ο 21ος αιώνας χαιρετίστηκε ως η Εποχή των Δικτύων. Ωστόσο, όπως υποστηρίζει εδώ ο Νηλ Φέργκιουσον, τα δίκτυα ήταν πάντα ανάμεσά μας, από τη δομή του εγκεφάλου ώς την τροφική αλυσίδα, από το οικογενειακό δέντρο μέχρι τον ελευθεροτεκτονισμό. Σε ολόκληρη την ιστορία, ιεραρχίες εγκατεστημένες σε ψηλούς πύργους ισχυρίζονταν πως κυβερνούν, συχνά όμως η πραγματική εξουσία βρισκόταν πιο κάτω, στην πλατεία της πόλης. Διότι τα δίκτυα έχουν την τάση να καινοτομούν. Και μέσα από τα δίκτυα διασπείρονται επαναστατικές ιδέες. Το ότι οι συνωμοσιολόγοι αρέσκονται να φαντασιώνουν γύρω από τέτοια δίκτυα δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν.

Το πρόβλημα με τους συνωμοσιολόγους είναι ότι, παρανοούν και διαστρεβλώνουν μονίμως τον τρόπο που λειτουργούν τα δίκτυα. Πιο συγκεκριμένα, εκλαμβάνουν συνήθως ως δεδομένο ότι τα δίκτυα της ελίτ ελέγχουν κρυφά και άνετα τις τυπικές δομές της εξουσίας. Τούτο δεν μπορεί να υφίσταται. Τα άτυπα δίκτυα έχουν συνήθως μια εξαιρετικά αμφίσημη, ενίοτε μάλιστα εχθρική σε σχέση με τους κατεστημένους θεσμούς. Από την άλλη, μέχρι πολύ πρόσφατα οι επαγγελματίες ιστορικοί κατά κανόνα παρέβλεπαν ή τουλάχιστον υποβάθμιζαν τον ρόλο των δικτύων. Ακόμα και σήμερα η πλειονότητα των πανεπιστημιακών ιστορικών έχει την τάση να μελετά εκείνους τους θεσμούς που δημιουργούν και διατηρούν αρχεία, λες και όσοι αφήνουν πίσω τους μεθοδικά γραπτά ίχνη δεν μετράνε. Η παραγνώριση των δικτύων οφειλόταν εν μέρει στο ότι η παραδοσιακή ιστορική έρευνα βασιζόταν κατά πολύ για το πρωτογενές υλικό της στα έγγραφα που παρήγαγαν ιεραρχικοί θεσμοί όπως τα κράτη. Και τα δίκτυα τηρούν αρχεία, που όμως δεν είναι εύκολο να βρεθούν.

Το βιβλίο του Φέργκιουσον πραγματεύεται τα ακανόνιστα παλινδρομικά ρεύματα της Ιστορίας, αφηγείται την Ιστορία της αλληλεπίδρασης μεταξύ δικτύων και ιεραρχιών από τους αρχαίους χρόνους μέχρι το πολύ πρόσφατο παρελθόν. Διαχωρίζει τις μακροχρόνιες περιόδους κατά τις οποίες οι ιεραρχικές δομές κυριάρχησαν στην ανθρώπινη ζωή από τις σπανιότερες αλλά και πιο δυναμικές εποχές κατά τις οποίες τα δίκτυα είχαν την υπεροχή, εν μέρει χάριν σε αλλαγές της τεχνολογίας.

Από τις λατρείες της αρχαίας Ρώμης μέχρι τις δυναστείες της Αναγέννησης, από τους πατέρες του έθνους μέχρι το Φέισμπουκ, το βιβλίο εξιστορεί την άνοδο, την πτώση και πάλι την άνοδο των δικτύων, δείχνοντας πώς η θεωρία των δικτύων –έννοιες όπως συσταδοποίηση, βαθμοί διαχωρισμού, αδύναμοι δεσμοί και μεταβατικές φάσεις– αλλάζει τον τρόπο που κατανοούμε το παρελθόν και το παρόν.

Τεύχος 634 (Απρίλιος 2021)

Δείτε Περισσότερα >>