Στίαν Μπρούμαρκ
Επαναπατρισμοί
Η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανταλλαγή των πληθυσμών μέσα από τα μάτια ενός Νορβηγού

Μετάφραση: Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη,

εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2021, σελ.: 292, τιμή: 21,00 €

Τoν Οκτώβριο του 1922, η Τουρκία και οι Σύμμαχοι  υπέγραψαν συνθήκη ανακωχής που αντικαθιστούσε τη συνθήκη του Μούδρου. Οι ειρηνευτικές συνομιλίες έλαβαν χώρα στη Λωζάνη. Η νέα συμφωνία θα αντικαθιστούσε την –ταπεινωτική για τους Τούρκους– συνθήκη των Σεβρών. Εκτός από την αποκατάσταση των αδικιών που, σύμφωνα με τους Τούρκους, είχαν διαπραχθεί εις βάρος της Τουρκίας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι διαπραγματεύσεις έπρεπε να αποφασίσουν τι θα κάνουν με τα «απομεινάρια» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε αυτό το πλαίσιο προέκυψε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών. Η κατάσταση των προσφύγων δεν ήταν στις προτεραιότητες των Συμμάχων. Οι Βρετανοί ενδιαφέρονταν κυρίως για τα πετρέλαια της Μοσούλης. Παρόλα αυτά χάρη στον Ύπατο Αρμοστή της Κοινωνίας των Εθνών για τους Πρόσφυγες –και κάτοχο του Νομπέλ Ειρήνης– Νορβηγό εξερευνητή και διπλωμάτη Φρίντγιουφ Νάνσεν, υποχρεώθηκαν ν’ αποφασίσουν τι θα απογίνει με τους Έλληνες που διέφευγαν από την Τουρκία προς την Ελλάδα. Ο Νάνσεν αγαπούσε τον ελληνικό πολιτισμό, και η ανταλλαγή των πληθυσμών ήταν δική του πρόταση· την σκέφτηκε χάριν της Ελλάδας.

Η συνθήκη ανταλλαγής των πληθυσμών υπεγράφη από τις δύο κυβερνήσεις, των Αθηνών και της Άγκυρας, τον Ιανουάριο του 1923, δηλαδή πριν την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης. Η συμφωνία ανταλλαγής των πληθυσμών δεν προέβλεπε ανταλλαγή με βάση τη φυλή, την εθνικότητα ή τη γλώσσα, αλλά με βάση τη θρησκεία. Παρότι αποτέλεσμα των εθνικιστικών ρευμάτων της εποχής, η τελική συμφωνία ανταλλαγής έδινε λίγη έμφαση στην εθνικότητα των πληθυσμών και περισσότερο στη θρησκεία τους.

Το βιβλίο του Νορβηγού δημοσιογράφου και συγγραφέα Στίαν Μπρούμαρκ διερευνά τις συνέπειες της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, μιας ιδέας που συνέλαβε, οργάνωσε κι εκτέλεσε ο Φρίντγιουφ Νάνσεν. Μέσα από δεκάδες συνεντεύξεις και εκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα ψηλαφεί το τραύμα που εξακολουθούν να αισθάνονται σήμερα Έλληνες και Τούρκοι ως αποτέλεσμα της βίαιης μετακίνησης 1,6 εκατομμυρίων ανθρώπων από τη μία μεριά του Αιγαίου στην άλλη. Ταξιδεύει στην Ελλάδα και την Τουρκία, επισκέπτεται την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, το Αϊβαλί, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Χαλκιδική, τη Μυτιλήνη, σε μια προσπάθεια να δει το ανθρώπινο κόστος που προσπάθησε να μετριάσει πριν από εκατό ολόκληρα χρόνια ο συμπατριώτης του Νάνσεν. Δεν ασχολείται με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών του 1823, αλλά με τις συνέπειές της  στην Ελλάδα και την Τουρκία του σήμερα. Με μια ευρύτερη έννοια παρουσιάζει τις σχέσεις των δύο χωρών με τις μειονότητές τους και το πώς οι μειονότητες αυτές έχουν υπάρξει κατά καιρούς θύματα διωγμών, καταπίεσης ή απέλασης.

Ο Μπρούμαρκ ασχολείται με την Ιστορία, ασχολείται όμως περισσότερο με το παρόν και το μέλλον: Πώς βλέπουν οι Έλληνες τους Τούρκους και οι Τούρκοι τους Έλληνες; Και τι ρόλο μπορεί να παίξει στη συνύπαρξη των δύο λαών το αμοιβαίο προσφυγικό τραύμα; Η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας υπήρξε ένα μείζον πολιτικό γεγονός κι ο αντίκτυπος της γίνεται αισθητός μέχρι και σήμερα.

Τεύχος 650 (Αύγουστος 2022)

Δείτε Περισσότερα >>