Χριστίνα Φίλιου

Βιογραφία μιας αυτοκρατορίας

Κυβερνώντας τους Οθωμανούς σε μια εποχή επαναστάσεων

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2022, σελ.: 342, τιμή: 22,30 €

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπολειπόταν ή προπορευόταν των δυτικοευρωπαϊκών προτύπων; Η μια άποψη, ότι οι Οθωμανοί είχαν μείνει πίσω, βασίζεται σε εδραιωμένα οριενταλιστικά στερεότυπα που χρονολογούνται ήδη από την οθωμανική περίοδο. Η άλλη άποψη, που υπονοεί ότι ήταν μπροστά από την εποχή τους και συνεπώς προπορεύονταν της Ευρώπης χάρη στην ανεκτικότητα που επιδείκνυαν προς τους πολυθρησκευτικούς πληθυσμούς των υπηκόων τους, αντλεί από μια ισχυρή τάση αναθεωρητισμού.

Η περίοδος ανάμεσα στις δεκαετίες του 1770 και του 1850 υπήρξε ένα μακρύ διάστημα σημαδεμένο από κρίσεις και μετασχηματισμούς. Η Χριστίνα Φίλιου στο βιβλίο της εξετάζει όλες αυτές τις κρίσεις και τους μετασχηματισμούς όχι μόνο ως αφετηρίες ή σταθμούς μιας διαδρομής προς τον εκσυγχρονισμό, στη συγκρότηση έθνους-κράτους, αλλά και προκειμένου να κατανοήσουμε πώς βιώθηκε η οθωμανική διακυβέρνηση στις ταραγμένες δεκαετίες ανάμεσα στα 1770 και στα 1850.

Μέσα από το φακό της «μικροϊστορίας» ενός Φαναριώτη, του Στέφανου Βογορίδη, που έμεινε πιστός στον σουλτάνο (παρότι ο αδερφός του υπήρξε ένθερμος οπαδός της ελληνικής επανάστασης και επιστήθιος φίλος του Κοραή), το βιβλίο ανιχνεύει τη «μεγάλη», συναρπαστική και από πολλές απόψεις άγνωστη ιστορία της φαναριώτικης κοινότητας –μιας από τις πιο προβεβλημένες και πιο ιδιότυπες ελίτ των Βαλκανίων– σκιαγραφώντας τα ευρύτατα δίκτυα, υπεράνω εθνοτικών, θρησκευτικών και θεσμικών συνόρων, στα οποία κινήθηκε. Ρίχνει έτσι νέο φως στην κρίση και τη μεταβολή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις αρχές του 19ου αιώνα, μια κρίσιμη περίοδο που σηματοδοτεί τις παραμονές των δυτικότροπων μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ και τις απαρχές τριών διακριτών ιστοριών: του εθνικισμού στα Βαλκάνια, του αυτοκρατορικού εκσυγχρονισμού στην Κωνσταντινούπολη και της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας στη Μέση Ανατολή.

Ο Βογορίδης έχει σε μεγάλο βαθμό αγνοηθεί από την ιστορική δεδομένου ότι αναφέρεται μόνο σπάνια, παρεμπιπτόντως και αποκλειστικά σε σχέση με τον διορισμό του ως πρώτου ορθοδόξου χριστιανού εκπροσώπου στο Ανώτατο Συμβούλιο Δικαστικών Διαταγμάτων τρία χρόνια πριν τον θάνατό του σε ηλικία ογδόντα έξι ετών. Είχε σ’ όλη τη διάρκεια του βίου του συγκρουσιακές σχέσεις με διάφορα εθνοτικά-εθνικά αυτονομιστικά, αν όχι αποσχιστικά, σχέδια όπως η Φιλική Εταιρεία και τα σερβικά, ρουμανικά και βουλγαρικά κινήματα μεταξύ των δεκαετιών του 1830 και του 1850. Στις σπάνιες αναφορές της ελληνικής και ρουμανικής ιστοριογραφίας στο πρόσωπό του, περιγράφεται ως ένα αχρείο άτομο: στην πρώτη περίπτωση, επειδή αντιτάχθηκε στα ελληνικά εθνικά συμφέροντα και, στη δεύτερη, για τη σχεδόν απροκάλυπτη απόπειρα, από κοινού με τον γιο του Νικόλαο, να δυναμιτίσει το δημοψήφισμα του 1856 για την ένωση των δύο ηγεμονιών της Ρουμανίας σε μια καθοριστική στιγμή για τη δημιουργία του ρουμανικού έθνους-κράτους.

Ενώ η βιογραφία και τα γραπτά του αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του βιβλίου, η Φίλιου σκιαγραφεί και αρκετούς άλλους μουσουλμάνους και χριστιανούς που παραβίασαν, άλλαξαν ή καθιέρωσαν τυπικά θεσμικά όρια σε μια περίοδο που είναι εξίσου συναρπαστική για την απροσδιοριστία της και για την αποφασιστική συνεισφορά της στη δημιουργία της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων των νεότερων χρόνων.

Τεύχος 684 (Ιούνιος 2025)

Δείτε Περισσότερα >>