Άγγελος Α. Παληκίδης

Τέχνη και ιστορική συνείδηση στην Ελλάδα του 19ου αιώνα

εκδ. Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, 2021, σελ.: 443, τιμή: 40,00

Στον 19ο αιώνα δεν μπορούμε να μιλάμε ούτε για ιστορικούς της τέχνης ούτε για ιστοριογραφία της τέχνης στην Ελλάδα, όπου τουλάχιστον όπως την εννοούμε σήμερα, η Ιστορία της τέχνης άργησε πολύ να συγκροτηθεί. Αυτό δεν σημαίνει ότι στην ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα δεν διεξάγονταν συζητήσεις και δεν διατυπώνονταν θεωρίες γύρω από τη σχέση των Ελλήνων με την τέχνη και κυρίως γύρω από τη θέση που, κατά την άποψή τους, έπρεπε να της δοθεί στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, οι πρώτες γενιές του οποίου έρχονταν αντιμέτωπες με την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Η ευρωπαϊκή ζωγραφική, με στραμμένο σταθερά το βλέμμα προς τον περιβάλλοντα κόσμο της φύσης και των ανθρώπων, είχε καταστήσει την εικόνα κατεξοχήν ιστορική· από τον 18ο αιώνα και κυρίως μέσα στον 19ο, θα την καθιστούσε και ιστοριογραφική. Οι επαναστατικές εξεγέρσεις και τα απελευθερωτικά κινήματα που κατέκλυζαν τις αυτοκρατορίες της Ευρώπης και κλυδώνιζαν τα πολιτικά τους θεμέλια έγιναν ανεξάντλητες πηγές έμπνευσης για τους εικαστικούς δημιουργούς.

Η σύγκριση των εικόνων του ελλαδικού χώρου με τις σύγχρονες δυτικές θα αποτέλεσε μια καταλυτική εμπειρία για τους Έλληνες. Δεν παρουσίαζαν καμία ομοιότητα με τις αγιογραφίες, που είχαν συνηθίσει. Η μετάβαση προς μια νέα οπτική αντίληψη, από κάθε άποψη διαμετρικά αντίθετη με την υφιστάμενη, απαιτούσε η ελληνική κοινωνία να υιοθετήσει μια νέα εικαστική κουλτούρα, την ευρωπαϊκή, εξορίζοντας μια μακρά λαϊκή εικαστική αντίληψη.
Οι εικόνες των πατέρων του ελληνικού εθνικού κράτους και των γεγονότων της Ελληνικής Επανάστασης είναι παντού. Εικονογραφούν την ιστορική φαντασία μας δίνοντας χρώμα και μορφή στη συλλογική υπερηφάνεια μας. Τις θεωρούμε τόσο γνώριμες και οικείες, ώστε αμελούμε να τις ρωτήσουμε· να μάθουμε τα μικρά και μεγάλα μυστικά τους, να ανακαλύψουμε τον κόσμο στον οποίο γεννήθηκαν και έζησαν –όπως και τις πολλές ζωές που έζησαν μετέπειτα και εξακολουθούν να ζουν σήμερα. Οι εικόνες όμως δεν έχουν μόνο Ιστορία. Έχουν και ιστορικότητα. Η ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα, στο επίπεδο της ιστορικής συνείδησης μετεωρίζεται ανάμεσα στη συνείδηση και τη νεωτερικότητα. Το παρελθόν φαίνεται απόμακρο και ξένο σε σχέση με το παρόν, ενώ το μέλλον προσδοκάται να αποσχιστεί οριστικά από την παράδοση. Η ιστορική συνείδηση γεννά θεμελιώδη ερωτήματα, επιφέροντας παράλληλα συνάψεις με άλλες κρίσιμες έννοιες, όπως η ιστορική μνήμη, η ταυτότητα και η ιστορική κουλτούρα.

Ο Άγγελος Α. Παληκίδης –Αναπληρωτής καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο–, στο βιβλίο του αναλύει πίνακες, τοιχογραφίες, σχέδια και χαρακτικά, αναζητά τις πηγές τους, φωτίζει τις συνθήκες δημιουργίας τους, περιεργάζεται το κοινό τους, διερευνά τα πρόδηλα και λανθάνοντα ιδεολογικά τους μηνύματα και συζητά την επίδραση που άσκησαν στη συλλογική αντίληψη και μνήμη.

Χρησιμοποιεί την καλλιτεχνική εικόνα σαν πύλη εισόδου σε ένα ιστορικό κόσμο, οικείο και συγχρόνως ξένο. Μεταφέρει τις εικόνες στο ερευνητικό εργαστήριο της ιστορικής συνείδησης και κουλτούρας, δανειζόμενος ερμηνευτικά εργαλεία από τα πεδία της πολιτικής, της στρατιωτικής, της δημόσια Ιστορίας, της τοπική Ιστορίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας.

Τεύχος 664 (Οκτώβριος 2023)

Δείτε Περισσότερα >>