ΠΕΡΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΙΟΛΑ

Αθήνα, 3 Οκτωβρίου 2022

Αξιότιμε Κύριε,

Ονομάζομαι Ελένη Κουτσούδη-Ιόλα, είμαι κλινική ψυχολόγος και συγγραφέας του βιβλίου Ο θείος μου Αλέξανδρος Ιόλας – Ο Άνθρωπος πίσω από τον Μύθο. Ο Αλέξανδρος Ιόλας ήταν θείος μου κι ένας άνθρωπος που μεγαλώνοντας κοντά του έμαθα πολλά. Αφορμή για τη σύνταξη της παρούσας επιστολής αποτέλεσε το πολυσέλιδο αφιέρωμα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό σας, στο τεύχος υπ’ αριθμόν 651/Σεπτέμβριος 2022 με τίτλο «Κωνσταντίνος Κουτσούδης ή μάλλον Αλέξανδρος Ιόλας. “Ο νταβατζής της τέχνης”»  του κυρίου Λευτέρη Καντζίνου. Διαβάζοντάς το, αισθάνθηκα το χρέος να επισημάνω μερικά λάθη και ορισμένες ανακρίβειες που έχουν γραφτεί. Δεν γνωρίζω ποιες ήταν οι προθέσεις του συντάκτη, αλλά πιστεύω στην ύπαρξη αγαθών προθέσεων και μόνο.

Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι σε ορισμένα σημεία αναφερόμενος ο συντάκτης στο πρόσωπό μου, αναγράφει λανθασμένα το ονοματεπώνυμό μου καθώς παραλείπει το δεύτερο επίθετό μου, Ιόλα, το οποίο έχω κατοχυρώσει επισήμως. Η προσθήκη του δεύτερου επιθέτου έγινε ύστερα από επιθυμία του θείου μου και πραγματοποιήθηκε αρκετά χρόνια πριν, όσο ήταν εν ζωή. Επίσης, θέλω να σημειώσω πως κατά τη διάρκεια των παρεμβάσεών μου, θα παραπέμψω το κοινό και τον συντάκτη στις σελίδες του βιβλίου μου που τεκμηριώνουν τις ενστάσεις μου.

Αρχικά, το άρθρο ξεκινά με μία μεγάλη παράγραφο, στην οποία λανθασμένα συμπυκνώνονται πολλές φράσεις με πομπώδη χαρακτήρα, απομονωμένες από διάφορες συνεντεύξεις που είχε δώσει ο Ιόλας κατά καιρούς. Κάτι τέτοιο προϊδεάζει αρνητικά τον αναγνώστη καθώς πρόκειται για την εισαγωγή του άρθρου.

Στη σελίδα 76 του άρθρου σας αναφέρεται πως ο Ιόλας συνεργάστηκε με την Μαρίκα Κοτοπούλη, γεγονός που δεν συνέβη ποτέ. Πιο κάτω, αφηγούμενος ο κύριος Καντζίνος την αρχή της καριέρας του Ιόλα ως χορευτή, έχει μπερδέψει τις πόλεις και τις χρονολογίες. Στις 05/02/1937 ο Ιόλας πήγε στο Παρίσι. Στο διάστημα που έμεινε εκεί γνώρισε τον Giorgio de Chirico και την Theodora Roosevelt, δύο σημαντικές γνωριμίες οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές για την μετέπειτα πορεία του (βλ. σ.134). Το περιστατικό που αναφέρεται με τον πίνακα του de Chirico που αποτέλεσε την αφετηρία του Ιόλα στον κόσμο της τέχνης, συνέβη στο Παρίσι και όχι στο Βερολίνο. Επίσης, ο Ιόλας δεν υπήρξε περιζήτητο μοντέλο για τους καλλιτέχνες της εποχής, παρά μόνον πόζαρε ορισμένες φορές χάρη στη φιλία που τον συνέδεε με αυτούς (κάποιες φορές έναντι ενός μικρού αντιτίμου, επ’ ουδενί όμως δεν ήταν βασική του ασχολία). Στο Παρίσι παρέμεινε μέχρι τις πρώτες μέρες του 1939, όμως ο πόλεμος είχε αρχίσει να φαίνεται στον ορίζοντα και στις 06/01/1939 επέστρεψε στη Νέα Υόρκη. Εκεί έλαβε μέρος σε μία παράσταση των Ολλανδικών Μπαλέτων της Yvonne Georgi στο Guild Theater υπέρ φιλανθρωπικού σκοπού. Τον Νοέμβριο του 1939 υπέγραψε συμβόλαιο με τα Advanced Arts Ballets Inc (βλ. σ.135-137). Ασφαλώς, είχε επισκεφθεί την Νέα Υόρκη νωρίτερα το 1935 ύστερα από πρόσκληση της Florence Meyer, αλλά η καριέρα του στην Αμερική ξεκίνησε με το ταξίδι το 1939. Στην όπερα του Άμστερνταμ δεν εργάστηκε, εκτός κι αν η έρευνά σας έχει εντοπίσει κάποιο σχετικό τεκμήριο. Σε ο,τι έχει να κάνει με τα μπαλέτα του de Cuevas, ο Ιόλας εργάστηκε εκεί ως χορευτής και όχι ως διευθυντής. Η συνεργασία τους ξεκίνησε το 1944, αλλά δεν ευδοκίμησε διότι ο Ιόλας προσπάθησε να φέρει μια ανανέωση  στα μπαλέτα, κάτι με το οποίο δεν συμφωνούσε ο de Cuevas (βλ. σ. 138-139).

Όσον αφορά την αλλαγή του ονόματος, ο κύριος Καντζίνος αναπαράγει εσφαλμένα την ιστορία με την Theodora Roosevelt. Πρόκειται για έναν «μύθο» που έχει καταρριφθεί από την έρευνα που έκανα κατά τη συγγραφή του βιβλίου μου. Η αναδιάρθρωση του ονόματός του ήταν δική του επινόηση. Ως Jolas είχε εμφανιστεί ήδη στα θεατρικά προγράμματα από την περίοδο του Σάλτσμπουργκ το 1930, δηλαδή μερικά χρόνια πριν γνωρίσει την Roosevelt (βλ. σ.122 & 137). Στις 28/06/1945, ο Ιόλας έκανε την τελική αίτηση για την αμερικανική ιθαγένεια, ενώ παράλληλα αιτήθηκε την αλλαγή του ονόματός του σε Alexander Iolas. Στις 19/11/1945 ορκίζεται Αμερικανός πολίτης, ωστόσο υπογράφει ως Constantin Coutsoudis καθώς η αλλαγή του ονόματος έγινε αργότερα δεκτή (βλ. σ. 140).

Περνώντας στο δεύτερο σκέλος που αφορά την καριέρα του Ιόλα στην τέχνη, γράφεται πως ήταν διευθυντής της Hugo Gallery. Στην πραγματικότητα ο Ιόλας ήταν ένας από τους μετόχους της γκαλερί. Οι υπόλοιπες γκαλερί δεν άνοιξαν σε σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά χρειάστηκε να περάσουν τουλάχιστον 12 χρόνια για να ανοίξει γκαλερί στην Ευρώπη. Μάλιστα, η πρώτη ευρωπαϊκή γκαλερί ήταν αυτή της Γενεύης, στην οδό Etienne Dumont 14, η οποία ξεκίνησε τη δραστηριότητά της το 1963 (βλ. σ.184). Γκαλερί στη Βηρυτό δεν άνοιξε ποτέ. Επίσης, αξίζει να επισημανθεί πως ο Ιόλας δεν είχε επίγνωση του χρηματιστηρίου της τέχνης και θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν πως ουδεμία σχέση είχε την δεκαετία του ’60 με την άνοδο που ακολούθησε τις επόμενες δεκαετίες το εμπόριο τέχνης. Ο Ιόλας λειτουργούσε βασιζόμενος κυρίως στην διαίσθησή του και όχι σε «χρηματιστηριακή γνώση».

Στο κομμάτι που αναπτύσσεται «ο κοινωνικός Ιόλας», υποστηρίζεται ότι δεν έτρεφε καμία εκτίμηση προς τους μεγιστάνες και ιδιαίτερα τους πλοιοκτήτες. Κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί. Ο Ιόλας εκτιμούσε πολύ και πολλούς μεγιστάνες όπως τον Agnelli, τους de Menil, τον Καρπιδα κ.α. Από τους πλοιοκτήτες μόνο τον Ωνάση δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα, διότι δεν αντιλαμβανόταν την τέχνη όπως ο ίδιος θεωρούσε ότι θα έπρεπε.

Σχετικά με την συνεργασία του με τους καλλιτέχνες, πράγματι επιδίωκε μία πιο οικία παρά μία καθαρά επαγγελματική σχέση. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπέγραφαν συμβόλαια συνεργασίας ή ότι ο Ιόλας εκμεταλλευόταν την φιλία τους. Η περίπτωση του Πικάσο μάλιστα, απέχει από την πραγματικότητα έτσι όπως την έχει παρουσιάσει ο κύριος Καντζίνος. Όταν ο Ιόλας βρισκόταν στη Νότια Γαλλία, τον έπαιρνε τηλέφωνο για να περάσει να τον επισκεφθεί. Μόλις έφτανε, ο Πικάσο του ξεκαθάριζε ότι δεν είχε τίποτα να του δείξει. Ο Ιόλας τότε του απαντούσε, πολύ φυσικά, ότι είχε περάσει μόνα για να τον δει και όχι για να αγοράσει. Συνέχιζαν να μιλάνε και κάποια στιγμή ο Ιόλας τον ρωτούσε αν μπορούσε να καπνίσει. Οπότε, άνοιγε τον χαρτοφύλακα που κουβαλούσε πάντα μαζί του. Είχε μέσα δεσμίδες φράγκων από την τράπεζα (τότε όλες οι συναλλαγές γινόντουσαν με μετρητά). Μόλις τις έβλεπε ο Πικάσο, του έλεγε: «Άντε, διάλεξε δύο τρία έργα». Κι εκεί ξεκινούσε το μαρτύριο του μετρήματος. Με τον Πικάσο περνούσανε τρεις ώρες να μετράει τα χρήματα γύρω από ένα στρογγυλό τραπέζι (βλ. σ.217). Ακόμη, δεν υπάρχει κάποιο έγγραφο που να τεκμηριώνει ότι ο Ιόλας συνέβαλε οικονομικά στην παραγωγή της ταινίας «Στέλλα». Μάλιστα, εκείνο το διάστημα βρισκόταν σε οικονομική δυσπραγία.

Όσον αφορά το σπίτι στην Αγία Παρασκευή ο συντάκτης του αφιερώματος έχει υποπέσει σε πολλά λάθη και ανακρίβειες. Πρώτος είχε φτάσει στην Ελλάδα ο πατέρας μου το 1948, αναζητώντας έναν τόπο διαμονής για τους γονείς του. Εκείνοι έφτασαν στην Ελλάδα δύο χρόνια αργότερα, το 1950, και μαζί με τον πατέρα μου εγκαταστάθηκαν στην Αγία Παρασκευή. Στην περιοχή υπήρχαν μόνο πέντε σπίτια κι ένα μικρό κοντά στο οικόπεδο που αγόρασε η οικογένεια Κουτσούδη. Εκείνο ήταν το σπίτι του φυματικού στο οποίο αναφέρεται ο κύριος Καντζίνος. Αυτό το ακίνητο δεν βρισκόταν εντός του οικοπέδου της οικογένειας, αλλά ήταν ένα γειτονικό σπίτι. Το δικό μας σπίτι ξεκίνησε ως ένα μικρό οίκημα με περιορισμένους χώρους και ελάχιστα δωμάτια. Θα το χαρακτήριζε κανείς ως ένα μικροαστικό, οικογενειακό οίκημα, που άλλαζε κατά καιρούς, ανάλογα με τις ανάγκες της οικογένειας. Το αρχικό σπίτι δεν χτίστηκε, λοιπόν, από τον Ιόλα, αλλά από τους γονείς του και πολύ αργότερα πέρασε στα χέρια του. Από το 1951 μέχρι και το 1974 πραγματοποιήθηκαν επτά αρχιτεκτονικές επεκτάσεις που διαμόρφωσαν την τελική εικόνα του σπιτιού. Αρκετά χρόνια αργότερα από την κυρίως οικία, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, άρχισαν να χτίζονται επί της οδού Χρυσοστόμου Σμύρνης τρία σπίτια, ένα για καθένα από τα αδέρφια του Ιόλα (βλ. σ.110).

Στην σελίδα 81 του μακροσκελούς  άρθρου γίνεται αναφορά στο όραμα του Ιόλα για τη δημιουργία ενός «χωριού καλλιτεχνών» και πως γι’ αυτόν τον σκοπό είχαν διαμορφωθεί εντός της οικίας ξενώνες για την παραμονή τους στο σπίτι. Σας διαβεβαιώ ότι στο σπίτι δεν υπήρχαν ξενώνες, παρά μόνο τα δωμάτια της οικογένειας και πως ο Ιόλας δεν σκόπευε να δημιουργήσει κάτι τέτοιο. Επίσης, κατανοώ πως είναι πολύ ελκυστικοί οι μύθοι γύρω από την βίλα του Ιόλα, αλλά η πραγματικότητα πάντοτε δεν απέχει αρκετά από τον μύθο. Η κεντρική πόρτα που διαρκώς περιγράφεται και από άλλα μέσα ως χρυσή ή επιχρυσωμένη, στην πραγματικότητα ήταν μπρούτζινη. Ακόμη, ο Πικιώνης δεν εργάστηκε ποτέ στην οικία Ιόλα. Η πλακόστρωση του εξωτερικού χώρου έγινε από έναν κύριο ονόματι Καλατζόπουλος, που κατά τα λεγόμενα του παππού μου είχε υπάρξει μαθητής του Πικιώνη (βλ. σ.105). Μάλιστα, η ίδια η κόρη του Πικιώνη, Αγνή Πικιώνη, είχε καταρρίψει αυτόν τον μύθο λέγοντας στον δημοσιογράφο Δημήτρη Ρηγόπουλο πως ο πατέρας της «ουδεμία σχέση είχε με τον σχεδιασμό της οικίας Ιόλα» (εφ. Καθημερινή, 2000). Επιπλέον, ο Πικιώνης έφυγε από τη ζωή το 1968, οπότε δεν ήταν καν εν ζωή στην μεγάλη αλλαγή του σπιτιού (βλ. σ. 113).

Στη σελίδα 82 του ανωτέρω άρθρου, θα ήθελα να επισημάνω πως ο Ιόλας δεν «…περιβαλλόταν πάντοτε από νεαρούς και ωραίους άντρες…». Γύρω του βρίσκονταν φίλοι και συνεργάτες του. Δεν είχε κάποιο χαρέμι νεαρών να τον ακολουθεί. Θεωρώ πως αυτή η περιγραφή του συντάκτη είναι κάπως άκομψη και περιττή.

Στη διπλανή σελίδα του ανωτέρω άρθρου (σ. 83) ο κύριος Καντζίνος αναφέρεται στην παρασημοφόρηση του Ιόλα με το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής στο Παρίσι, ξεναγώντας τον πρόεδρο Mitterrand στα εγκαίνια της έκθεσης της Dominique de Menil. Επισημαίνω αυτό το κομμάτι για να διευκρινίσω πως η Dominique de Menil δεν υπήρξε ποτέ καλλιτέχνης. Η έκθεση που είχε γίνει ήταν με έργα από τη συλλογή της. Πρόκειται για λεπτομέρεια μεν, αναγκαία δε. Με αφορμή αυτό το σημείο, να τονίσω πως η απουσία αναφοράς στους de Menil σε ένα τόσο εκτενές και εκ πρώτης όψεως εις βάθος αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Ιόλα, θεωρώ πως είναι μεγάλη παράληψη, αν αναλογιστεί κανείς πόσο μεγάλο ρόλο διαδραμάτισαν στην καριέρα του!

Ένας άλλος μύθος που έχω καταρρίψει πολλάκις είναι η πρόθεση του Ιόλα να δωρίσει την συλλογή και το σπίτι του στο Δημόσιο. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο και πιστέψτε με, εάν το ήθελε θα το έκανε όσο ήταν εν ζωή και κανένας δεν θα μπορούσε να τον εμποδίσει, όπως έκανε με την δωρεά στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Στη δωρεά αυτή αναφέρθηκε και ο κύριος Καντζίνος, όμως παρέθεσε κι ένα περιστατικό σχετικά με τον τότε δήμαρχο Θεσσαλονίκης, κύριο Θεοχάρη Μαναβή, το οποίο δεν γνωρίζω και δεν έχω ξανακούσει. Εάν μπορεί, θα ήθελα να με ενημερώσει που εντόπισε αυτήν την πληροφορία. Ακόμη, να σημειώσω πως η δωρεά του οικοπέδου στην Αγία Παρασκευή για την δημιουργία πάρκου έγινε κανονικά, αλλά εν τέλει δεν δώρισε τα γλυπτά που είχαν συμφωνήσει αρχικά έχοντας απογοητευτεί από την στάση του Δήμου.

Τώρα, όσον αφορά τον θάνατο του θείου μου, θα ήθελα να σημειώσω ότι δεν κόλλησε τον ιό του HIV από μετάγγιση με μολυσμένο αίμα. Δεν αποδείχθηκε κάτι τέτοιο και ο γιατρός του στη Νέα Υόρκη το απέκλεισε ως ενδεχόμενο. Ο Ιόλας, όπως σωστά αναφέρεται, δεν είχε αφήσει διαθήκη, ωστόσο οι κληρονόμοι είμασταν δύο και όχι τρεις, δηλαδή εγώ και η αδερφή του Νίκη Στάιφελ. Η Σύλβια ντε Κουέβας κληρονόμησε την μητέρα της μετά τον θάνατό της, όπως θα ήταν λογικό. Στην καταγραφή της συλλογής από το συντάκτη αναφέρονται αυθαίρετα νούμερα που απέχουν από την πραγματικότητα και χρησιμοποιούνται χαρακτηρισμοί που μπερδεύουν τον αναγνώστη, όπως για παράδειγμα στη σελίδα 84 του ανωτέρω άρθρου που αναφέρεται σε 2.500 καλλιτεχνήματα, ύστερα σε 10.000 έργα τέχνης και έπειτα σε 2.500 αρχαιότητες αυτή τη φορά. Προφανώς τα νούμερα δεν αντιστοιχούν στον αληθινό αριθμό των αντικειμένων είτε πρόκειται για έργα τέχνης, είτε για αρχαιότητες. Για την ακρίβεια, όταν σφραγίστηκε το σπίτι, κι ενώ ο Ιόλας ήταν ακόμη εν ζωή, υπήρχαν 854 αρχαία, 195 έργα τέχνης, 30 έπιπλα, 82 διακοσμητικά αντικείμενα, μερικές εκατοντάδες κατάλογοι από εκθέσεις και η γκαρνταρόμπα του. Στην συνέχεια ήρθε η αρχαιολογική υπηρεσία, η οποία έκανε απογραφή και τα κλείδωσε σε ένα δωμάτιο όπου παρέμειναν υπό την μεσεγγύηση του κ. Κουβέλη. Τον Μάρτιο του 1989 έγινε η μεγαλύτερη κλοπή κατά την οποία χάθηκαν 628 αρχαία αντικείμενα. Με την σύμφωνη γνώμη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας τους παραδώσαμε 149 αρχαία για φύλαξη. Η μεγάλη πλειοψηφία των σημαντικών αρχαίων της συλλογής Ιόλα ήταν Ρωμαϊκά και Αιγυπτιακά, οπότε ο επαναπατρισμός που αναφέρεται δεν ξέρω κατά πόσο ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Σχετικά με την δημοπρασία που πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 2017 από τον Οίκο Sothebys, θέλω να αναφέρω ότι τα αντικείμενα δεν είχαν καταγραφεί ούτε στην πρώτη απογραφή, ενώ ήταν εν ζωή ο θείος μου, ούτε στην απογραφή μετά τον θάνατό του. Επομένως δεν ήταν αντικείμενα «από την εξαφανισμένη συλλογή του Ιόλα». Άλλωστε, οίκοι δημοπρασιών όπως ο  Sothebys δεν ρισκάρουν να δημοπρατήσουν προϊόντα κλοπής και να αμαυρώσουν μ’ αυτόν τον τρόπο την φήμη τους.

Ακόμη, θεωρώ απαραίτητο να προστεθούν οι πηγές των εικόνων που έχουν χρησιμοποιηθεί και να αναφερθούν τα πρόσωπα και οι φορείς στους οποίους ανήκουν τα πνευματικά τους δικαιώματα. Μερικές εξ αυτών (φωτογραφίες στις σελίδες 76-κάτω- 78, 80-κάτω- και 83) μάλιστα, ανήκουν στο προσωπικό μου αρχείο και αυθαίρετα έχουν χρησιμοποιηθεί στο άρθρο χωρίς να μου ζητηθεί άδεια. Τέλος, θα προτιμούσα να μην αναφέρεται στην ενδεικτική βιβλιογραφία το βιβλίο μου, καθώς είναι σαν να επιβεβαιώνω όσα έχουν γραφτεί, πράγμα που δεν συμβαίνει. Αν κανείς το έχει διαβάσει και αναλογιστεί τις διορθώσεις και τα λάθη που έχω επισημάνει στην παρούσα επιστολή, θα καταλάβει ότι το παρόν άρθρο παρεκκλίνει από την εμπεριστατωμένη έρευνα που έχω κάνει.

Όπως έγραψα και στην αρχή, θέλω να πιστεύω στις αγαθές προθέσεις του συντάκτη. Ωστόσο, όλα αυτά τα χρόνια έχει χυθεί πολύ μελάνι και έχουν γραφτεί πολύ ελκυστικοί μύθοι για το σπίτι της Αγίας Παρασκευής και τον ίδιο τον Ιόλα. Λόγια και μαρτυρίες χωρίς ντοκουμέντα κοσμούν συχνά, ακόμα και σήμερα, διάφορα έντυπα και sites. Όλα αυτά αναπαράγονται με τεράστια ευκολία και ανατροφοδοτούν την παραπληροφόρηση εις το διηνεκές. Πρέπει κάποια στιγμή να αποκατασταθεί η αλήθεια περί του βίου του Αλεξάνδρου Ιόλα, πράγμα που επιχειρώ σε κάθε μου βήμα και κυρίως με το βιβλίο μου. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που συνέταξα αυτή την επιστολή προς το περιοδικό σας το οποίο θεωρώ αξιόλογο. Εάν ο κύριος Καντζίνος σέβεται την ιδιότητά του ως ιστορικός ερευνητής, περιμένω να υποστηρίξει αυτή μου την προσπάθεια. Για τον σκοπό αυτό θα σας παρακαλούσα να δημοσιευθεί η επιστολή μου στο επόμενο τεύχος τόσο της έντυπης όσο και της ηλεκτρονικής έκδοσης του περιοδικού σας, προκειμένου να αποκατασταθεί η αλήθεια και να σταματήσει η διάδοση των μύθων γύρω από τη ζωή και το έργο του θείου μου.

Με εκτίμηση,

Ελένη Κουτσούδη-Ιόλα