Ελένη Φάσσα
Η γένεση μιας λατρείας

εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2021, σελ.: 224, τιμή: 15,00 €

Πώς συντίθεται μία μυθική αφήγηση και γιατί κυριαρχεί επί άλλων παράλληλων αφηγήσεων; Πώς μπορούν να ερμηνευθούν οι ποικίλες εκδοχές ενός μύθου και πώς μπορεί να εντοπιστεί κάποιος μυθικός πυρήνας, αν ασφαλώς υφίσταται ως τέτοιος; Δεδομένου ότι οι μύθοι της αρχαιότητας, ακόμα κι όταν τελικά αποκτούσαν γραπτή εκδοχή, απεμπολούσαν συστηματικά το στοιχείο της στατικότητας και συνέχιζαν να αναπτύσσονται, με προσθήκες, με αφαιρέσεις και με επεξεργασία ορισμένων κλάδων του αφηγηματικού τους κορμού, το βιβλίο αυτό εστιάζει στα υλικά από τα οποία πλάθεται ένας μύθος και στους τρόπους με τους οποίους αυτά εξυφαίνονται, ώστε να αποτελέσουν πειστικές, δηλαδή λατρευτικά αποτελεσματικές, εξηγητικές εκδοχές της εκάστοτε σύγχρονής τους ιστορικής πραγματικότητας.

Ο Σάραπις είναι ένας από τους σημαντικότερους θεούς της ελληνορωμαϊκής οικουμένης. Η πορεία του ξεκινά την αυγή των ελληνιστικών χρόνων και η λατρεία του, γνωρίζοντας πρωτοφανή διάδοση, επεκτείνεται σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Είναι ο μυθικός σύντροφος της Ίσιδας, ο προστάτης,  εγγυητής και καθοδηγητής της δυναστείας των Πτολεμαίων και αργότερα ο πολιούχος της Αλεξάνδρειας. Συγχρόνως, παρά τη στενή σχέση του με την εκάστοτε εξουσία, από τον Πτολεμαίο Α΄ Σωτήρα ως τον Καρακάλλα, ο Σάραπις δεν φαίνεται να έχασε τα ερείσματά του στον τομέα της προσωπικής θρησκευτικότητας, αφού από τα πρώτα χρόνια της λατρείας του καθιερώνεται ως κατεξοχήν επήκοος θεός, τουλάχιστον σύμφωνα με την αντίληψη εκατοντάδων πιστών που συγκεντρώνονται στα κέντρα εγκοιμήσεως αναμένοντας με δέος και αγωνία την ιαματική συνδρομή του.

Οι Πτολεμαίοι μονάρχες οργάνωσαν τη λατρεία του Σαράπιδος ως τη νέα, κυρίαρχη, ελληνόφωνη λατρεία της πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Επεδίωξαν να συνδεθεί στενά με την πτολεμαϊκή ιδεολογία και τον εκάστοτε ύπατο ηγεμόνα της χώρας, προβάλλοντας στον δημόσιο χώρο τους δεσμούς ανάμεσα στους ίδιους και στις αιγυπτιακές θεότητες. Το εγχείρημά τους θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένα πρωτοπόρο πείραμα, το οποίο έτυχε ενθουσιώδους ανταπόκρισης εντός, και, ταχύτατα, εκτός της επικράτειάς τους.

Η Ελένη Φάσσα στο βιβλίο της σκιαγραφεί την φυσιογνωμία του Σαράπιδος στα πτολεμαϊκά χρόνια, με έμφαση στην εποχή κατά την οποία τέθηκαν οι θεολογικές και τελετουργικές βάσεις της λατρείας, δηλαδή κατά την διάρκεια του 3ου αιώνα π.Χ. Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες τάσεις της έρευνας για τις ισιακές και γενικότερα τις ελληνιστικές θεότητες, ο Σάραπις δεν εξετάζεται ως μία ήδη διαμορφωμένη θεϊκή μορφή με ορισμένες ποιότητες και καθορισμένο λατρευτικό τυπικό. Στις προτεραιότητές της είναι η παρατήρηση και η έκθεση του τρόπου με τον οποίο σταδιακά συγκροτήθηκε η προσωπικότητα του θεού. Η προσωπογραφία του Σαράπιδος δεν αποτελεί δεδομένο για την συγγραφέα, ούτε ένα προσδιορισμένο μέγεθος το οποίο χρήζει ερμηνείας, αλλά ένα ζητούμενο το οποίο αποκαλύπτεται βαθμιαία μέσα από τη συνθετική εξέταση σωζόμενων, ακόμα και ετερόκλητων πηγών.

Στόχος του βιβλίου είναι να παρουσιαστεί ο τρόπος με τον οποίο σταδιακά συγκροτήθηκε η προσωπικότητα του θεού κατά τον 3ο αιώνα π. Χ., στα χρόνια δηλαδή που τέθηκαν οι θεολογικές και τελετουργικές βάσεις της λατρείας, προτού κατακλύσει τον ελληνορωμαϊκό κόσμο.

Τεύχος 642 (Δεκέμβριος 2021)

Δείτε Περισσότερα >>