Michel Kaplan
Γιατί το Βυζάντιο; Μια αυτοκρατορία έντεκα αιώνων

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Μαρίζα Ντεκάστρο, Κατιάννα Μίχα

Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2018, ΣΕΛ.: 448, ΤΙΜΗ: 19,90€

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και οι έντεκα αιώνες της ιστορίας της δεν αξίζουν, παραφράζοντας την ηρωίδα του Ρακίνα: «ούτε αυτή την υπερβολική τιμή ούτε αυτή την περιφρόνηση». Η μακροβιότητά της δεν οφείλει τίποτε στην τύχη, αλλά οφείλει τα πάντα σε μία εξαιρετική ιδεολογική κατασκευή.

Επιβιώνει η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στη σημερινή Ελλάδα; Στην πλατεία της μητρόπολης συναντά κανείς έναν ανδριάντα. Πρόκειται για έναν Βυζαντινό αυτοκράτορα που δεν είναι όμως ούτε ο Ιουστινιανός ούτε ο Βασίλειος Β΄ που υπήρξαν οι πιο ισχυροί από τους Βυζαντινούς μονάρχες. Πρόκειται για τον Κωνσταντίνο Δραγάτση Παλαιολόγο. Μπορεί να φαίνεται παράδοξη η τοποθέτηση στο σημείο αυτό του ανδριάντα μιας προσωπικότητας που σε πρώτη ανάγνωση συμβολίζει την πτώση της αυτοκρατορίας. Στην πραγματικότητα ο ανδριάντας συμβολίζει τις πατροπαράδοτες διεκδικήσεις της σύγχρονης Ελλάδας. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος θεωρείται από πολλούς Έλληνες –χωρίς να έχει ανακηρυχθεί από την Εκκλησία– ένας άγιος, ένας εθνομάρτυρας. Η τοποθέτηση του ανδριάντα σε αυτή την πλατεία σημαίνει ένα είδος αναγνώρισης, κάτι που όμως δεν είναι αυτονόητο.

Με την ήττα των Οθωμανών και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τα νικηφόρα έθνη διαφάνηκε μια πιθανότητα να γίνει η Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα της Ελλάδας. Η καταστροφή του 1922 μετά τον πόλεμο με τους Τούρκους του Μουσταφά Κεμάλ ανέλαβε να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Ο θρύλος της Κωνσταντινούπολης παρ’ όλα αυτά επιβιώνει βαθιά θαμμένος στις συνειδήσεις Ελλήνων και άλλων.

Τι απέγιναν όμως οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης; Το ερώτημα αφορά την περίοδο πριν από το 1453. Η βυζαντινή αριστοκρατία είχε αντιληφθεί το αναπόφευκτο: θα ερχόταν μια μέρα που οι Τούρκοι θα καταλάμβαναν τελικά την Κωνσταντινούπολη. Για τους Βυζαντινούς ανοίγονταν δυο δρόμοι: να φύγουν για τη Δύση σώζοντας ό,τι ήταν δυνατόν να σωθεί από έναν λαμπρό πολιτισμό,
ή να παραμείνουν και να πεθάνουν με αυτό τον πολιτισμό. Ένα μέρος της αριστοκρατίας είχε προετοιμάσει το έδαφος.

Αμέσως μετά την άλωση, ο Μωάμεθ Β΄ αρχίζει προσπάθειες για να ανασυστήσει τον πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης κάνοντας τους κατοίκους της να επιστρέψουν ή και προσελκύοντας ελληνικούς πληθυσμούς από τα περίχωρα. Οι προσπάθειές του αποτυγχάνουν και έτσι κάθε φορά που κατακτά κάποιο από τα εναπομείναντα ελληνικά προπύργια στην κεντρική Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου ή στη Μικρά Ασία, συστηματικά μεταφέρει ένα μέρος του πληθυσμού τους στην πόλη, την οποία κάνει πρωτεύουσά του το 1459. Η Ιστορία συνέχισε τον δρόμο της και η Αγία Σοφία πάντα όρθια, πάντα μεγαλοπρεπής γειτονεύει με το Μπλε τζαμί.

Ο καταξιωμένος βυζαντινολόγος Μισέλ Καπλάν μάς παραδίδει ένα έργο εξαιρετικά πρωτότυπο: ξαναγράφει την ιστορία έντεκα αιώνων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας λαμβάνοντας υπόψη τις δυσκολίες και τις αναγκαιότητες (πολιτικές, θρησκευτικές, γεωγραφικές, πολιτισμικές) που χαρακτήρισαν τη μοναδική πορεία της και εστιάζοντας στους παράγοντες που εξηγούν τη μακροβιότητά της. Ταυτόχρονα αποτιμά την κληρονομιά του Βυζαντίου στη διαμόρφωση της σύγχρονης Ευρώπης: στον πολιτισμό, στην τέχνη, στην κρατική οργάνωση.

Τεύχος 607 (Ιανουάριος 2019)

Δείτε Περισσότερα >>